Kamu Denetçiliği Kurumu Nedir?

KAMU DENETÇİLİĞİ KURUMU (OMBUDSMANLIK) NEDİR?

Demokrasi ile yönetilen ülkelerde, idare ve idarenin işlem-eylemlerinin denetlenmesi bir gerekliliktir. İdareyi; idari yapı altında hiyerarşi içerisinde olmayan, bağımsız ve tarafsız bir yapının denetlemesi önem arz etmektedir. Demokratik ülkeler, bu amaçla idarenin çatısı altında olmayan ancak idareyi, idari işlemleri ve eylemleri denetleyen, idareye gerektiğinde önerilerde bulunma yetkisini haiz, vatandaşın güçlü otorite kapsamında haklarını hızlı ve masrafsız şekilde arayabileceği, adalete erişim hakkı kapsamında vatandaşa kolaylık sağlayıcı bir kurum olarak ombudsmanlık kurumunu kabul etmişlerdir. Bu arayışların sonucu olarak ortaya çıkan Ombudsmanlık kurumu ilk kez 18. Yüzyılda İsveç’te kurulmuş ve tüm dünyanın dikkatini çekerek 20. Yüzyıldan başlayarak günümüze kadar, idarenin denetimi ve vatandaşın mağduriyetinin engellenmesi için başvurulan bir kurum haline gelmiştir. Türkiye’de ise; 6328 sayılı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu 29 Haziran 2012 tarihli ve 28338 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığına bağlı, kamu tüzel kişiliğini haiz, özel bütçeli ve merkezi Ankara'da bulunan bir kurum olarak hayatımıza girmiştir.

Kamu Denetçiliği Kurumu, idarenin kanunu, hukuku yanlış uygulaması, eksik uygulaması nedeni ile ortaya çıkan hukuk dışı eylemlerin, hukuk dışı kararların, personel ihmalkarlığı vb. problemlerin karşısında kişilerin mağduriyetinin önüne geçmek amacıyla,  kişilerin devlet otoritesi karşısında haklarına en erken ve masrafsız kavuşabilmeleri için ortaya çıkan, bu amaçla idarenin eylem tutum ve işlemlerini irdeleyen, ıslah eden bir kurumdur. Hukuk, hakkaniyet, hak, adalet anlayışı ile hareket ederek vatandaşın gözünde hukuk devletine olan inancı ve güveni tazelerken aynı zamanda idareyi uyarma, idareye tavsiyede bulunma ile idare üzerinde bağımsız bir denetim mekanizması ile etkili bir iç işleyişin oluşmasına, personelin dikkatli çalışmasına, kamu yönetiminin gerekli saygınlığa sahip olmasına ve şeffaf yönetim ilkesine de fayda sağlar.

Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu

MADDE 1 - (1) Bu Kanunun amacı; kamu hizmetlerinin işleyişinde bağımsız ve etkin bir şikâyet mekanizması oluşturmak suretiyle, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve önerilerde bulunmak üzere Kamu Denetçiliği Kurumunu oluşturmaktır.

Kamu Denetçiliği Kurumunun Özellikleri Nelerdir?

Kamu Denetçiliği Kurumu;

·         Anayasa’nın 74. Maddesinde düzenleme yapılan anayasal bir kurumdur, Kamu Denetçiliğine başvuru anayasal bir haktır.

·      Öncelikli amacı, olası uyuşmazlıklar ortaya çıkmadan önce idareyi denetlemek olup, bu denetim ile idarenin eylem ve işlemleri hakkında tespit  yaparak sorunlu alanların düzeltilmesi için gerekli önerilerde bulunmaktır. Bu yönü ile idari yargı ile farklılık göstermektedir.

·       Vatandaş ile idare arasındaki anlaşmazlığı, yürütmenin vatandaşların hukuki alanında etki doğuran işlem ve eylemlerini inceler. Bu nedenle vatandaş ile vatandaş arasında ortaya çıkan hukuki sorunlar denetim alanı dışındadır.

·       Yürütmenin hiyerarşisine takılmadan, bağımsız ve tarafsız bir şekilde kamu yönetimini denetleme, yönetim içerisindeki işlemleri ve eylemleri araştırma, gerekli tavsiyelerde bulunma yetkisini haizdir.

·         Yargı organı olmayıp kesin hüküm ve bağlayıcı kararlar vermemektedir.

·       Yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler, yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar, Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askeri nitelikteki faaliyetleri, kurumun görev alanı dışındadır. 

·       İdare Mahkemeleri ve Danıştay’ın sadece “yasallık” açısından yaptığı denetim, bu denetimin uzun ve masraflı olması, bu süreçte vatandaşın maddi manevi tatmin edilememesinin yarattığı problemler karşısında kurum vatandaşın hakkına en hızlı ve masrafsız şekilde ulaşmasına ve tatmin edilmesine yönelik çalışır. Bu yönüyle gelişmekte olan ve nüfusu artmakta olan ülkelerde yargının iş yükünü de hafifleten bir kurtarıcı görevi üstlenir.

·       İdareyi hukuka aykırı işlemleri nedeni ile uyararak, vatandaş lehine işlem yapmasını, hukuka aykırı işlemi düzeltme/ geri almasını ikna edici tavsiyelerde bulunur. Hukuka uygun olan ancak yerinde bulmadığı idari işlemlerin de tekrardan değerlendirilmesini tavsiye edebilir. Kurum, hukuka uygunluk denetimi yanında yerindelik ve uygunluk denetimi de yapabilmektedir. Bu yönü ile idari yargıdan ayrılmaktadır.

Başvuru Şartları ve Başvuru Yöntemi;

Yasama yetkisinin kullanılmasına ilişkin işlemler, yargı yetkisinin kullanılmasına ilişkin kararlar,Türk Silahlı Kuvvetlerinin sırf askeri nitelikteki faaliyetleri dışında kalan, kamu kurum ve kuruluşlarının tüm eylem ve işlemleri hakkında başvuru yapılabilmektedir. Kamu kurum ve kuruluşlardaki personelin tutum ve davranışlarının, kamu kurum ve kuruluşlarının kanun, yönetmelik, tebliğ uygulama şeklinin, kurumların kendi uygulamalarının denetimi ve vatandaşın hak ihlalinin önüne geçmek için etkili ve yargı yükünü hafifleten bir mekanizmadır.

Kamu Denetçiliği, mahkemeye intikal etmeden önce gidilebilecek bir başvuru yolu olup, mahkemeye intikal eden bir hususta Kamu Denetçiliğine başvurulması halinde bu başvuru inceleme konusu yapılamaz.

Kamu Denetçiliğine, idarenin işlem-eylemi neticesinde menfaati zedelenen, vatandaşlık şartı aranmaksızın Türkiye Cumhuriyeti sınırları içerisinde yaşayan gerçek-tüzel kişiler başvurabilir.

Başvuru yapılmadan önce, 6328 sayılı Kanunun Başvuru ve Usulü başlıklı 17. Maddesi “Kuruma başvuruda bulunulabilmesi için, 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununda öngörülen idari başvuru yollarının tüketilmesinin zorunlu olduğu” hükmü gereğince ilgili kanunda yer alan idari başvuru yolları tüketilmelidir. Örneğin, idarenin geç işleyişinden meydana gelen bir hizmet kusurunda önce idareye başvuru ile kusurun ortadan kalkması için başvuruda bulunulması ve talep edilen işlem hakkında kısa sürede idarenin aksiyon alması talep edilmelidir. Yine 6328 Sayılı Kanunun madde 17 4. Fıkra “ “kuruma başvuruda bulunulabilmesi için, 2577 sayılı İdari Yargılama Usulü Kanununda öngörülen idari başvuru yolları ile özel kanunlarda yer alan zorunlu idari başvuru yollarının tüketilmesi gereklidir”, yedinci fıkrasında; “Kuruma, dördüncü fıkra uyarınca yapılacak başvuruya idare tarafından verilecek cevabın tebliği tarihinden, idare başvuruya altmış gün içinde cevap vermediği takdirde bu sürenin bitmesinden itibaren altı ay içinde başvurulabilir” hükmü yer almaktadır.

Kamu Denetçiliğine başvuru ücretsizdir. İnternet sitesi başvuru formu doldurularak, kuruma, valiliklere dilekçe vererek başvuru yapılabilir. Başvuru önce şekli sonra esas açıdan incelenir. İncelenemezlik kararı verilmeyen başvurular esas bakımdan incelenerek gerekli görülmesi durumunda idareye ilgili başvuru yönünden icra ettiği işlemin düzeltilmesi, geri alınması yönünde başvurucu lehine harekete geçmesi yönünde tavsiyelerde bulunulur. Başvuruyu haklı görmez ise ret kararı verir. Tüm bu başvurular, en geç 6 ay içerisinde sonuçlandırılır.

Kamu Denetçiliğine yapılan başvuru, yargıya başvuru hakkının süresini durdurur. İncelenen başvurunun, başvurucuya tebliğ ile duran süre kaldığı yerden işlemeye başlar.

Özetle; Kamu Denetçiliği Kurumu, gelişen ve gelişmekte olan ülkelerde 20. Yüzyıl itibari ile yayılım gösteren, kamu otoritesinin gücü karşısında vatandaşın mağduriyeti ve şikayetleri hakkında yalnız yasallık denetimi değil yerindelik denetimi de yapan, özellikle kolay çözülebilecek uyuşmazlıklarda  kişilerin masrafsız ve kısa yoldan mağduriyetinin giderilmesine katkı sağlayan, bu yönüyle yargının iş yükünü de hafifleterek hem yargının daha adil olabilmesine hem de kamu hizmetinin şeffaf, daha dikkatli, daha hakkaniyetli işlemesine hizmet eden bağımsız ve tarafsız bir kurumdur. Kamu Denetçiliğinin, yargıya alternatif olduğu ve yargının yerine faaliyet gösterdiği yönünde tartışmalar süregelse de, kurumun çok nüfuslu ve gelişen ülkelerde yargıya sağladığı fayda bu tartışmaların önüne geçebilmektedir.